Vervlogen Vliegvelden

In boeken en publicaties over de geschiedenis van de Nederlandse luchtvaart staan vliegtuigen en vliegers centraal. De rol van de vliegvelden blijft onderbelicht. Jan Willem de Wijn en ik (Coert Munk) willen daar verandering in brengen en werken aan een publicatie ‘Vervlogen Vliegvelden’ in Nederland dat (volgens de planning) in 2018 moet verschijnen.

Natuurlijk, er zijn boeken over individuele terreinen verschenen, maar die verschijnen vaak naar aanleiding van een jubileum van een nog bestaand vliegveld. De enige poging tot inventarisatie van alle huidige vliegterreinen verscheen in 2008 in ‘100 jaar vliegen voorbij’. En een inventarisatie van alle vliegvelden tijdens een bepaalde periode in het verleden zag in 2009 het daglicht: ‘Vliegvelden in oorlogstijd’.

Buiten gebruik
In beide gevallen gaat het om officiële vliegvelden, civiel dan wel militair. Maar er zijn veel meer vliegterreinen in Nederland geweest. Dat brengt ons bij een wat ruimere en wat meer letterlijke definitie van het begrip vliegveld: een veld waarop gevlogen werd. Verleden tijd. Want als er op zo’n terrein nu nog vliegactiviteiten plaatsvinden, dan is het vliegveld voor ons nog niet ‘vervlogen’.
Naast het niet langer in gebruik zijn, is een ander criterium voor een ‘Vervlogen vliegveld’ dat het in het verleden eer dan eens moet zijn gebruikt. Daarmee wordt voorkomen dat incidentele voorzorgslandingen een grasveldje tot een vliegveldje verheffen. Bovendien moeten de starts en landingen met een gemotoriseerd vliegtuig hebben plaatsgevonden. In Haarlem steeg Anthony Fokker in 1911 verschillen de dagen achtereen op vanaf een plek waar nu een monument staat in een woonwijk. Tevens zal aandacht worden besteed aan de eerste locaties van ballonopstijgingen en zweefvluchten in ons land.

Ruim 350 velden
Een snelle inventarisatie vanuit de beschikbare documentatie over locaties die sinds 1909 zijn gebruikt om vanaf te vliegen, leidt tot de verrassende en in eerste instantie wat onthutsende constatering, dat vanaf meer dan 500 locaties in ons land ooit gemotoriseerde vliegtuigen zijn opgestegen. De lijst groeit nog bijna dagelijks en vormt een goede basis voor het onderzoek naar de verdwenen vliegvelden. Momenteel staat de teller op zo’n 350 ‘vervlogen vliegvelden’. Dat aantal alleen al schreeuwt om meer aandacht!

Samenwerking
Bij een simpele inventarisatie willen wij het niet laten. We willen trachten ook de vliegvelden van destijds in actie te laten zien aan de hand van foto’s of posters. En we willen nagaan wat er nog over is van of herinnert aan de vliegvelden, bijvoorbeeld in verschillende vormen van erfgoed. Om die elementen in beeld te brengen, wordt contact gezocht met lokaalhistorische verenigingen in de plaatsen waar ooit een vliegterrein lag. Met de Rijksdienst Cultureel Erfgoed wordt overlegd over input van RCE die kan leiden tot verbreding en versterking van onze inventarisatie en de daaruit voortvloeiende thema’s.

Thema’s
Thema’s die door het boek heen zullen spelen, zijn onder meer: het soort vliegveld : bijvoorbeeld een watervliegveld, een heliport, een vooroorlogs noodlandingsterrein van de KLM of een naoorlogs vliegstripje voor een Auster-squadron in Voorburg. De rol die ondernemersinitiatieven speelden, bijvoorbeeld bij de nieuwe Van Nelle-fabriek in Rotterdam of de Van Melle-fabriek in Breskens. Of de rol van de politiek en inwoners van een plaats op de plannen voor een vliegveld (receptiegeschiedenis). Dan wel de verschillende verschijningsvormen van vliegvelden qua architectuur en bouwstijl. En natuurlijk wat er nog aan erfgoed zichtbaar is van die voormalige vliegvelden. Dat kan zelfs zijn van schijnvliegvelden waar nooit echt op is geland of gestart, maar die wel gebombardeerd zijn.

Ook plannen
Naast verdwenen vliegvelden bestaan ook vliegvelden die nooit zijn aangelegd. Schiphol zou vervangen worden door een nieuwe luchthaven bij Leiderdorp of nog later bij Burgerveen. Om de Markerwaard maar niet te noemen! IJsselmonde werd als een alternatief voor het Rotterdamse vliegveld Waalhaven onderzocht. Zo werd er ook uitgegaan van een heel andere locatie voor het vliegveld dat uiteindelijk Teuge werd. Een van de mooiste vinden wij de locaties die Berlage bedacht voor een vliegveld bij Utrecht. Rond 1920 werd gedacht aan een plek bij de Galgenwaard, later werd het bij Vleuten geprojecteerd. Het is er nooit van gekomen. De Galgenwaard leidt al snel naar een verband tussen sportvelden en vliegvelden. Woudestein is de thuisbasis van de voetbalclub Excelsior, maar was ook de plek waar in 1910 Jan Olieslagers enkele malen startte en landde.

Gebruikers van deze site "Nederlandse Luchtvaart", die informatie hebben over een ‘vervlogen vliegveld’ en die willen delen, kunnen contact met ons opnemen.

zou zeker hier contact mee op nemen ...

Studiegroep Luchtoorlog 1939 – 1945

Op onderstaande site een overzicht van talloze vergeten vliegvelden, met veel details.
Abandoned, Forgotten and Little Known Airfields in Europe

Dank, met SGLO loopt al contact! En het aandachtgebied is vele malen groter dan de Tweede Wereldoorlog!

Dank ook voor de verwijzing naar de website van RonaldV. Met hem is al contact en de score van "Vervlogen Vliegvelden" zal veel nieuwe input voor die website gaan betekenen!

Hartelijke dank voor het meedenken, het onderwerp gaat steeds meer leven.

Mooi initiatief.

Heb je nog iets over vliegveld Papendrecht kunnen vinden Coert? Ga binnenkort wel naar het Nationaal Archief, daar ligt nog het e.e.a. begreep ik.

Hi Pieter, neen, nog niet, maar het ligt op de stapel 2DO...

Lig ik inmiddels bovenaan die stapel Coert?

Groet, Ruud.

Voelt het zo, Ruud? Kwestie van tijd. Ben er mee begonnen.

:blush: Dank je Coert.

Groet, Ruud.

Het eerste vliegveld van Nederland voor gemotoriseerde vliegtuigen was wel het vliegveld Ede.

Hier maakte Hilgers zijn eerste gemotoriseerde vlucht op de Doesburger heide

De initiatiefnemers "Verweij en Lugard's " hebben zelfs plannen om een spoorlijn aan te leggen vanaf Station Ede-Wageningen richting Wekerom, om de verwachte stroom bezoekers te kunnen vervoeren.

Op onderstaande foto's enkele beelden van dit vliegveld

Bijlage 28099

Bijlage 28100

De eerste..., zover ik weet was dat in 1910, net als Molenheide en Soesterberg. Eerder was Etten-Leur als eenmalig vliegveld.
Boeiende materie.

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Coert Munk

De eerste..., zover ik weet was dat in 1910, net als Molenheide en Soesterberg. Eerder was Etten-Leur als eenmalig vliegveld.
Boeiende materie.

---

Begin november 1910 wordt het vliegveld Ede met een grote vliegshow officieel geopend.
De baan van 5000 meter lang en 200 meter breed was keurig afgebakend en voorzien van een toegangspoort met kassa

Bijlage 28101

De belangstelling is overweldigend

In het zelfde jaar starten de heren Verweij en Lugard's de aanleg van het vliegveld Soesterberg

Overigens was er kort na de aanleg van het vliegveld Ede, nog een vliegveld in de onmiddellijke omgeving, namelijk op het landgoed de Vallouwe waar ook een fabriek werd gebouwd van de NV Condor

Hallo Gijs,

een baan van 5000 m komt misschien in Muroc Dry Lake voor, maar op de hei bij Ede zou het wel met een nulletje minder kunnen.

Groet,
Hans

Mijn gegevens komen uit het archief van de gemeente Ede, een erg accuraat werkende organisatie.

Ik weet ook wel dat het erg lang schijnt te zijn,maar we mogen niet vergeten dat de Doesburger heide in die tijd een erg verlaten gebied was.

Ik ben zelf in die omgeving geboren ( Otterlo ) en ik kan me die lengte van de baan goed voorstellen ( vanaf de driesprong, in westelijke richting, naar Lunteren was daar zeker plaats voor)

Ik heb overigens nog een mooi plaatje van dit vliegveld wat toont hoe de monteurs daar werkten.

Bijlage 28102

Altijd weer boeiende platen, dank!

Bijlage 28103
Carleij vliegtuigen ede

Bijlage 28104

Arnhemse Courant januari 1920

Bijlage 28106

Arnhemse Courant november 1910

Nog wat sfeerplaatjes uit 1910 van de hangar te Ede met de in aanbouw zijnde tweedekker Hilgers.

Hans

Fraai!

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Dutchplanes

Hallo Gijs,

een baan van 5000 m komt misschien in Muroc Dry Lake voor, maar op de hei bij Ede zou het wel met een nulletje minder kunnen.

Groet,
Hans

---

https://nl.wikipedia.org/wiki/Vliegkamp_Ede

Ook hier 5000 meter ...

Het vliegveld Bergen was geen lang leven beschoren, in 1938 werden er in verband met de oorlogsdreiging plannen gemaakt voor de aanleg van een vliegveld alhier wat echter pas in 1939 gestalte kreeg.
De uiteindelijke plannen waren zeer groot , met het vooruitzicht hier een groot aantal hangaars te bouwen, maar voor de oorlog werden deze nauwelijks gerealiseerd.
Wel waren er in mei 1940 een aantal Fokker G1 toestellen op dit vliegveld in gebruik, maar deze konden door de Duitse overmacht nauwelijks een grote rol spelen.
Foto's van de vooroorlogse periode zijn dan ook spaarzaam
In de Duitse bezettingstijd was het vliegveld in Duitse ogen weinig belangrijk ( de nadruk lag op Fliegerhorst Leeuwarden ) maar toch werd er aan de Camouflage van Bergen grote aandacht besteed.
Zo werden de hangaars gebouwd om zoveel mogelijk op boerderijen te gelijken ,werden er overal camouflagenetten over gespannen en werd er zelfs een nep molen gebouwd om toch maar een Hollands landschap te suggereren.
Ook werd erin de nabijheid van het vliegveld een "decor" vliegveld gebouwd

Dit kon de gealieerden echter niet misleiden en Bergen werd dan ook regelmatig gebombardeerd.

Vliegveld Bergen werd na 1945 niet herbouwd

Hieronder enkele foto's van de Duitse periode.

Bijlage 28111
Duitse jager tijdens warmdraaien
(zie de camouflage netten en de op boerderij lijkende hangaars)

Bijlage 28112
Nep molen

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Dutchplanes

Hallo Gijs,

een baan van 5000 m komt misschien in Muroc Dry Lake voor, maar op de hei bij Ede zou het wel met een nulletje minder kunnen.

Groet,
Hans

---

De baan van 5000 bij 200 meter behoeft enige nuance.

In 1910 was het nog volkomen normaal dat een vliegtuig na de start een landing maakte in het verlengde van zijn startrichting ( dus een korte sprong ).
Hierdoor moest er direct na de start een landingsmogelijkheid zijn, zodat de eerste vluchten ,recht toe recht aan, een maximale vlucht op dit vliegveld maakten die niet meer bedroeg dan een krappe 5000 meter.
Deze strook was over een lengte van 5000 meter enigszins geégaliseerd en afgebakend met een hekwerk en aangeduid met de noemer "Baan" welke wij al gauw verwarren onder de noemer "Startbaan "
De baan werd, kort na 1910, gedeeltelijk verhard met beton welke in later jaren weer geheel werd gesloopt

Restanten van dit vliegveld zijn nergens meer terug te vinden.

Bijlage 28138

Hepkema's Çourant 07-09-1910

Bijlage 28133
Bron Archieval

Het noodvliegveld Eeschoten was gelegen aan de Damakkerweg in Otterlo en is slechts enkele dagen in gebruik geweest ( 18 -25 april 1945 ) door de Canadese strijdkrachten na de "Slag om Otterlo" ten behoeve van verkenningsvluchten richting Barneveld.

De foto toont een Auster met een aantal belangstellende omwonenden. Uiterst rechts op de foto: Geurt Evertsen.

Het terrein behoefde nauwelijks egalisatie daar het in de crisisjaren 1933-1938 helemaal geegaliseerd was.

Bijlage 28134
Bron Archieval

Ongevallen bleven op het vliegveld Ede niet lang uit. Kort na de opening van het veld crashte deze Bleriot.

Bijlage 28137

Bron Archieval

Vliegveld Ede met in de cockpit Jan Hilgers,
De man met snor is de zadelmaker Hent Gerritsen welke de vliegtuigen beklede met linnen

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Dutchplanes

Hallo Gijs,

een baan van 5000 m komt misschien in Muroc Dry Lake voor, maar op de hei bij Ede zou het wel met een nulletje minder kunnen.

Groet,
Hans

---

Bijlage 28139
Haarlems dagblad 09-11-1910

Bijlage 28184

De Driesprong in Ede rond 1910
Rechts de weg naar Otterlo , links de weg naar Wekerom-Harskamp

Beide wegen waren toen nog een grindweg ( aanleg rond 1875 ) juist voorbij het, terras links, Hotel restaurant "de Driesprong "(nu het Steakhouse "Amadeus") de Hessenweg toegangsweg naar het "Vliegkamp Ede"

Bijlage 28186

Bijlage 28187

Bijlage 28188

Topotijdreis is inderdaad een leuk programma om dergelijke locaties te volgen in de tijd.
Onderstaand de situatie in 1915 en nu.
Bijlage 28193Bijlage 28194

Het tweede Edese vliegveld was in 1911 gelegen op het Mosselse Veld ( op de kaart rechts boven). ( aan de Koeweg te Otterlo nabij knooppunt 83 van het ANWB fiets knooppunten net.

In mijn jonge jaren stond daar nog een hangaar aan de rand van het bos. Het vliegveld was toen al zo onbekend dat de naam van "Condor-schuur" in het spraakgebruik was veranderd in "Korenschuur". De naam "Condor" stond wel degelijk op de planken vermeld.

De schuur is circa 1970 afgebroken en de naam Condor hieraan verbonden welhaast geheel vergeten

Condor had - meen ik - ook een veld vlak naast het eerste veld. DAt lag op het huidige landgoed "De Valouwe"...

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Coert Munk

Condor had - meen ik - ook een veld vlak naast het eerste veld. DAt lag op het huidige landgoed "De Valouwe"...

---

Het 2e vliegveld van Ede lag op de "Hertenberg" op het toenmalige landgoed "de Valouwe" aan de Immenweg.

De instelling "'s Heerenloo" draagt nog de naam "Hartenberg", De Immenweg ( weg van "de Valk" naar de heide, genoemd naar de Imkers die in vroeger dagen langs deze weg hun bijenvolken naar de heide brachten, ligt nog grotendeels op de toenmalige route maar werd kort voor de kruising met de Apeldoornseweg onderbroken door het plaatsen van een afrastering van het huidige landgoed "de Valouwe".
De huidige naam van dit gedeelte van de "Immenweg" ( vanaf de Apeldoornseweg) is nu genaamd "Planken Wambuisweg " en leidt via een behoorlijke klim naar het bijna hoogste punt van de omgeving de werkelijke "Hertenberg".

De alleen door armzalige heide begroeide omgeving ( toen voor geen enkele landbouw geschikt , zelfs te arm voor het groeien van bomen ) was een ideale plaats voor een niet al te groot vliegveld.

Vliegveld Ede lag op 3 kilometer vanaf Ede, vliegveld "de Hertenberg' op 8 kilometer afstand.

Kijk aan, weer een klein puzzeltje gelegd. Dank voor de toelichting!

Citaat:

---

Oorspronkelijk geplaatst door Dutchplanes

Hallo Gijs,

een baan van 5000 m komt misschien in Muroc Dry Lake voor, maar op de hei bij Ede zou het wel met een nulletje minder kunnen.

Groet,
Hans

---

Ik had me even laten misleiden door een aantal artikelen waarin gesproken werd over een lengte van 5000 meter, dit is niet geheel onwaar maar dan heeft men het over de totale lengte van meerdere banen.

Onderstaand krantenartikel geeft helderheid

Bijlage 28205

Bron;Nieuw Rotterdamse Courant 24-09-1910

Inderdaad, de baanlengte (binnenomtrek) is 5km.
Bijlage 28209
Bron NRC, 27-09-1910

Ik zie met veel belangstelling uit naar het boek, zeker naar het beschrevene over vliegveld Papendrecht. Het boek dat ik hierover aan het maken ben, naar aanleiding van de originele journaals (1927-1962), zal ook volgende jaar verschijnen. Wellicht kan je een tipje van de sluier optillen als het gaat over vliegveld Papendrecht. Ik heb er al veel over maar nog steeds niet de radiofrequentie waarop men communiceerde en de baanrichting. Alle vliegbewegingen en leveringen over de weg en water heb ik nu wel boven "water". Ik hoor graag van je.
Pieter van Wijngaarden

Bijlage 28239

Bron Tubantia 04-11-1910

De eerste vliegdemonstraties op de Doesburger heide waren wel een zeer groot succes met bezoekersaantallen van circa 20.000 bezoekers per dag.
Hoe dit allemaal verwerkt kon worden in de toenmalige verkeersstructuur is een raadsel, parkeerplaatsen waren er voldoende op het nieuw aangelegde vliegveld, maar er was nagenoeg geen behoorlijke weg die het vliegveld ontsloot.

De enige weg voor autoverkeer geschikt was wel de Roekelse weg van Ede naar Apeldoorn ( een smalle grindweg) en per spoor was het vliegveld alleen te bereiken via het zogenaamde""Kippenlijntje" van Ede naar Barneveld welke in de Doesburgerbuurt( vlak bij het vliegveld ) een stopplaats had.
Maar heel veel passagiers welke hiermee vervoerd konden worden zal deze trein niet gehad hebben.

Daar de heren Verweij en Lugard's een grote toekomst voor dit vliegveld in gedachten gehad zullen hebben ,werd er een concessie aangevraagd voor het exploiteren van een tramverbinding van Ede SS (het huidige Ede-Wageningen ) en het vliegveld.

Bijlage 28242
Bron Provinciale Brabantse en Courant augustus 1910

Echter,het aantal betalende bezoekers aan de vliegshow bleek al gauw te verminderen zodat deze tramverbinding nooit is gerealiseerd

Hoe gaat het met dit interessante project?

Het onderzoek / de research gaat gestaag door.
De uitgever wil nog steeds.
Duurt nog wel 2-3 jaar... maar wordt leuk!